Kanhoji Jedhe

Kanhoji Jedhe
General of Maratha Army
Monarch	Shivaji I
Personal details
Occupation	Military Commander
Military service
Allegiance	Maratha Empire
Service	Maratha Army
Battles/wars	The Maratha rebellion Battle of Pratapgad

Kanhoji Naik-Jedhe Deshmukh was a 17th-century Marathi Sardar, and a trusted aide of Shahaji, and of Shahaji's son Shivaji Maharaj, who founded the Maratha Empire in 1646.

Kanhoji owned the entire 'Rohid Khora', which includes the forts of Raireshwar and Rohideshwar, in present-day Bhor taluka, near Pune. The administration was controlled from his native place Kaari. Kanhoji was of the same age of Shahaji. His eldest son Baji 'Sarjerao' Jedhe was two months older than Chhatrapati Shivaji. Shahaji sent Kanhoji along with the young Shivaji to Pune. Because of his high personal standing among the Jamindars, he helped Shivaji in organising most of them under his banner.

His actual testing time came when Afzal Khan, a Sardar sent by Bijapur court, came to attack Chhatrapati Shivaji. Adilshah threatened all the Deshmukhs of the Maval region to support Afzal or else perish. At the behest of Shivaji, Kanhoji convened a meeting of all the Deshmukhs (who had received similar threats from Adilshah) at his 'wadaa' at Kaari. Kanhoji not only stood by Shivaji, but inspired and motivated all the Deshmukhs to fight for Swaraj. He played a pivotal role in planning and executing the battle of Prataapgad which eventually led to the defeat of Afzal Khan's army. After Afzal was defeated soundly at the Battle of Pratapgad, Shivaji honored the loyalty and bravery of Kanhoji by awarding him talwarichya pahilya panache maankari (Sword of Honour).

Kanhoji Jedhe also played a pivotal part in bringing Shivaji back from Agra where he was under house arrest.

कान्होजी जेधे हे नुसतं नाव जरी ऐकलं तर फक्त निष्ठावानच नाही तर एका मोठ्या मनाच्या माणसाचे दर्शन सुद्धा होतं. अफजल खान वधाच्या वेळी त्यांनी आपल्या वतनावर पाणी सोडून शिवाजी महाराजांवरची निष्ठा सिद्ध केली हे सर्वांना माहीतच आहे.स्वतः शिवाजी महाराजांनी सर्जेराव म्हणून संबोधलेला सरदार किती शूर असेल याची कल्पना तुम्ही करू शकता. एखाद्या सरदाराला कोणतीही पदवी मिळणे म्हणजे त्याचे विरतेचे आणि शूरतेचे अमापपणे केलेलं कौतुक असे.

कान्होजी जेधे हे नुसतं नाव जरी ऐकलं तर फक्त निष्ठावानच नाही तर एका मोठ्या मनाच्या माणसाचे दर्शन सुद्धा होतं. अफजल खान वधाच्या वेळी त्यांनी आपल्या वतनावर पाणी सोडून शिवाजी महाराजांवरची निष्ठा सिद्ध केली हे सर्वांना माहीतच आहे.

मात्र त्यांनी एवढ्या एका ठिकाणी स्वामीनिष्ठा दाखविली नव्हती तर 1660 मध्ये शिवाजी महाराज सिद्धी जौहरच्या वेढ्यातून सुटून पन्हाळगडावरून विशाळगडावर सुखरूप पोहोचले. यावेळी बांदलांचा पराक्रम व त्याग लक्षात घेऊन महाराजांनी कान्होजी जेधे यांना आपलं मानाचा पहिलं पान बांदलाना द्यावं अशी विनंती केली होती आणि मोठ्या मनाच्या कान्होजींनी ही विनंती अगदी सहजपणे मान्य सुद्धा केली. इतक्या मोठ्या मनाच्या कान्होजींच्या त्यागाचे स्वराज्यामध्ये महत्त्वाचे स्थान पाहायला मिळते.

या कान्होजी जेधेंना एकूण पाच पुत्र होते. यात त्यांच्याप्रमाणेच धाडसी व हजरजबाबी होते त्यांचे जेष्ठ पुत्र बाजीराजे जेधे. याच बाजीराजे जेधे यांना शिवाजी महाराजांनी सर्जेराव पदवी बहाल केली होती. बाजीराजे जेधे यांनी असा कोणता पराक्रम केला ज्यामुळे स्वतः महाराजांनी यांना सर्जेराव पदवी दिली होती.

• बेलसरची लढाई*

25 जुलै 1648 ला आदिलशहाने आज्ञा दिल्यामुळे मुस्तफा खानाच्या सांगण्यावरून बाजी घोरपडेंनी शहाजीराजांना अटक केली. याच बाजी घोरपडे यांना शहाजीराजांनीच विशेष शिफारस करून आदिलशाहीत रुजू करून घेतले होते. मात्र याच बाजी घोरपडेने शहाजीराजांना दगा दिला. या अटकेनंतर आदिलशहाने फर्राद खानाला संभाजी राजे यांच्यावर बंगलोरला तर फत्ते खानाला शिवाजी महाराजांवर हल्ला करण्यासाठी महाराष्ट्रात धाडले. फत्तेखानाने पुरंदर जवळ बेलसर या ठिकाणी आपला तळ ठोकला आणि बाळाजी हैबतराव या सरदाराला 2000 सैनिक देऊन शिरवळचा सुभानमंगळगड घेण्यास सांगितले. हैबतरावाने गड सहज घेतला. आत्ता फत्तेखान अगदी निश्चिंत झाला त्याला वाटलं आता लढाईची काहीच गरज नाही नुसतं मराठ्यांना डरडावले तरी मराठे घाबरतील आणि तह करण्यास तयार होतील.

मात्र झालं उलटच मराठ्यांनी सुभानमंगळवर हल्ला करून सुभानमंगळगड पुन्हा ताब्यात घेतला या लढाईत बाळाजी हैबतरावाचा या ठिकाणीच मुडदा पडला. ही बातमी फत्ते खानाला कळण्याअगोदर शिवाजी महाराजांनी दुसरा डाव आखलेला होता.

ऑगस्ट १६४८ ला बेलसर ला असणाऱ्या फत्तेखानाच्या छावणीच्या दिशेने महाराजांची एक तुकडी निघाली यात केवळ नाममात्र स्वार असावेत. यामधे जेमतेम चाळीस ते पन्नास स्वारांची भगव्या निशाणाची एक तुकडी देखील होती. या तुकडीच्या मागे नेमकं काय कारण होतं हे इतिहासात नोंद नाही पण काहीतरी संकेत देण्यासाठी या तुकडीचे प्रयोजन असावे.

ठरल्याप्रमाणे या सगळ्या तुकडीने फत्तेखानाच्या छावणीला घेरा धरला व निशानाची तुकडी मागे काही अंतरावर उभी राहिली. निर्धार्थ असणाऱ्या फौजेवर चौफेर हल्ला चढवला गेला फत्तेखानाच्या फौजेची काही कळण्याआधीच तारांबळ उडाली. काही समजून तलवार हाती घेऊ पर्यंत काहींचे हात उडाले तर काहींचे पाय तर काहींची मुंडके शरीरापासून वेगळे झाली होती. सावरूपर्यंत कोणाला आपण कधी अल्लाह प्यारे झालो हेच कळाले नाही.

थोड्याच वेळात फत्तेखान सावध झाला त्याने फौजेला सावरले व प्रति हल्ला चढवला. हे पाहताच मराठा तुकडी सावध झाली. या तुकडीने अगोदरच फौजेचे अधिक नुकसान केलेले होतेच त्यामुळे मराठा तुकडी परत पुरंदराकडे निघाली.

मराठे पळाले याचा अर्थ असा नाही की भीतीने पळाले. गनिमी काव्याचं एकच लक्ष असे ते म्हणजे शत्रू सैन्याच अधिकाधिक नुकसान करून माघारी फिरणे. यामुळे सर्व सैन्य पळाले होते.

सगळी तुकडी माघारी परतली मात्र काय झालं काय माहित भगवं निशाण घेतलेल्या तुकडीला माघारी फिरता आलं नाही. बाकीचे सैन्य माघारी गेले होते मात्र एकट्या असणाऱ्या या तुकडीवर फत्तेखानाने हल्ला चढवला.

एकाकी पडलेल्या तुकडीतला प्रत्येक स्वार रागाने हल्ला करत होता काही झालं तरी महाराजांचे निशाण यांच्या हाती लागू द्यायचे नाही हा प्रत्येकाचा निश्चय होता. फत्तेखानाचे हशम ते निशाण कसे मिळवता येईल या प्रयत्नात होते. ती अगदी निशांत हरी स्वाराजवळ पोहोचले देखील पण इतक्यात वादळ उठावे तसे मातीचे लोट उठले, काही कळण्याच्या आत एका क्षणात फत्ते खानाचे 6-7 हशम कापले गेले. एक मराठा स्वार विजेच्या वेगाने आला आणि निशान व निशान घेतलेल्या स्वाराला आपल्या घोड्यावर घेऊन विजेच्या वेगाने पुरंदराकडे निघून गेला. यावेळी मराठ्यांचे नाममात्र मावळे धारातीर्थी पडले होते.

कोण होता हा विजेच्या वेगाने आलेला धुरंदर माहिती आहे. तो दुसरा तिसरा कोणी नसून बाजीराजे जेधे होते. शिवरायांना बाजीराजांचा हा पराक्रम कळाला फक्त निशाण शत्रूच्या हाती लागू नये व त्याचा अवमान होऊ नये म्हणून शत्रूच्या गर्दीत शिरून निशान घेऊन आलेल्या बाजींचे महाराजांना खूप कौतुक वाटले. त्याच क्षणी पाहिजे त्यांना महाराजांनी सर्जेराव म्हणजे सर्जेराव ही पदवी देऊन गौरविले.

• शिवाजी महाराजांचे सर्जेरावांना पत्र*
• शिवाजी महाराज स्वराज्यातील लोकांच्या संरक्षणासाठी किती दक्ष असत हे खालील पत्रावरून दिसून येते.मुघलांच्या हालचाली महाराजांचे हेर त्यांना टाकोटाक देत असत असे या पत्रावरून समजते.सदर पत्र शिवाजी महाराजांनी सर्जेराव जेधे यांना लिहलेले आहे. यात महाराजांची वाक्य बरेच काही सांगून जातात.कामास हैगै न करणे, कामास एक घडीचा दिरंगा न करणे, आपल्या जागी तुम्ही हुशार असणे.*

• सर्जेराव म्हणजे काय ?*
• सर्जा याचा अर्थ भयंकर तर त्याला दुसरा अर्थ सिंह. बेलसर च्या लढाईत फतेह खानाच्या सैन्याला व फत्तेखानाला बाजीराजे भयंकर सिंह भासले असतील हे मात्र नक्की.*

• जय जिजाऊ | जय शिवराय | जय शंभूराजे |*

Descendants

In the 20th century, the descendants of Kanhoji Jedhe also played a leading role in the establishment of the State of Maharashtra; Samyukta Maharashtra Samiti, founded by Keshavrao Jedhe, led the demand for a Marathi-speaking state. Maharashtra was formed as a direct result of this Samiti; the Hutatma Chowk and Maharashtra Day commemorate the relentless efforts of the Jedhes.

References

Sources

• Bhave, Prabhakar (2018). कान्होजी जेधे (in Marathi). Sarita Prakashan. ISBN 978-8173580260.